محتوای درس:
هدفِ این درس آشنایی مقدماتی با فلسفهٔ تحلیلی از طریق مطالعه و بررسی آثاری از برخی از مهم‌ترین چهره‌های این سنتِ فلسفی است. عنوانِ «فلسفهٔ تحلیلی» عموماً بر رویکردی در پرداختن به مسائل فلسفی در حوزههای مختلف (اعم از متافیزیک، معرفت‌شناسی، فلسفهٔ زبان، فلسفهٔ ذهن، و غیره) اطلاق می‌شود که در اواخر قرنِ نوزدهم و اوایلِ قرنِ بیستم در نتیجهٔ کارهای ریاضیدان، منطق‌دان، و فیلسوفِ آلمانی گوتلب فرگه و فیلسوفان بریتانیایی، برتراند راسل و جی. ای. مور شکل گرفت و در سراسرِ قرنِ بیستم و تا کنون توسعه یافته و به جریانِ غالبِ فلسفه در جهانِ انگلیسی‌زبان تبدیل شده است. در بخشِ نخستِ این درس (جلسه‌های ۱-۳) به معرفی برخی آرای این سه فیلسوفِ بنیان‌گذارِ فلسفهٔ تحلیلی و مطالعه چند اثرِ کلاسیک و مهمِ آنها می‌پردازیم و با بعضی آموزه‌ها و استدلال‌های آنها در حوزههای فلسفهٔ ریاضیات، متافیزیک، فلسفهٔ زبان، و معرفت‌شناسی آشنا می‌شویم.
از بنیان‌گذاران فلسفهٔ تحلیلی که بگذریم، می‌توان پوزیتویسم منطقی یا تجربه‌گرایی منطقی را یکی از جریان‌های اصلی فلسفی در نیمهٔ نخست قرن بیستم دانست که کمابیش معرِّفِ فلسفهٔ تحلیلی تا پیش از جنگ جهانی دوم است. بخش دوم درس را با مطالعهٔ آثاری از دو تن از پوزیتویست‌های منطقی، کارل همپل (جلسهٔ ۴) و رودلف کارنپ (جلسهٔ ۵)، شروع می‌کنیم و از این طریق با بعضی از ایده‌های تجربه‌گرایی منطقی دربارهٔ زبان (همپل) و وجودشناسی (کارنپ) آشنا خواهیم شد.
دورهٔ پس از جنگ جهانی دوم را می‌توان دورهٔ افول تجربه‌گرایی منطقی و ردّ بسیاری از آموزه‌های آن دانست. یکی از عوامل مهم در این افول آثار فیلسوف آمریکایی، و. و. کواین، است. با مطالعهٔ اثر کلاسیکِ کواین در نقدِ جزم‌های تجربه‌گرایی (جلسهٔ ۶) با برخی از مهم‌ترین انتقادهای مطرح‌شده برضدِ تجربه‌گرایی منطقی آشنا می‌شویم و خواهیم دید که چگونه تجربه‌گرایی کل‌گرایانهٔ کواین و انتقادهای او بر به‌اصطلاح جزم‌های تجربه‌گرایی سببِ افولِ پوزیتویسم منطقی شد.
عاملِ دیگر در افولِ تجربه‌گرایی منطقی پیدایش و رشد جریانِ موسوم به «فلسفهٔ زبان روزمره» در دانشگاه آکسفورد پس از جنگ جهانی دوم بوده است. این جریان، متأثر از آرای ویتگنشتاین متأخر به توجه به زبانِ طبیعی و پیچیدگی‌های آن در پرداختن به موضوعاتِ فلسفی شناخته می‌شود. یکی از مهم‌ترین پیشگامان و نمایندگان این جریان، جان ال. آستین است. با مطالعهٔ مقاله‌ای از او (جلسهٔ ۷) با روش‌ها و رویکردهای فلسفهٔ زبان روزمره آشنا خواهیم شد.
بخش مهمی از آن چه وضعیت فعلی فلسفهٔ تحلیلی را تشکیل می‌دهد محصول تحولاتی است که در دههٔ ۱۹۷۰ در پی انتشارِ آثار فیلسوفانی مانند کریپکی و پاتنم به وقوع پیوست. در آثار این فیلسوفان علاوه بر آن که تصویر جدیدی از رابطهٔ زبان، اندیشه، و جهان ارائه می‌شود، شاهد بازگشتِ پرقدرت مباحث متافیزیکی هستیم. توسعهٔ منطق موجهات و مناقشات متافیزیکی برخاسته از آن، به‌خصوص در بحث از ذات‌گرایی، از جملهٔ عواملِ این بازگشت است. در جلسهٔ پایانی کلاس با مطالعهٔ مقاله‌ای از کریپکی (جلسهٔ ۸) با یکی از سرچشمه‌های اصلی این تحولات آشنا می‌شویم.
در انتخاب موضوعات و مقالات برای این درس علاوه بر اهمیتِ آثار و کلاسیک بودن‌شان، جنبهٔ آموزشی آنها از حیث نمایانگری روش و سبک فلسفهٔ تحلیلی و وضوح و روشنی آنها مدّ نظر بوده است. علاوه بر این تلاش شده است این آثار نمایانندهٔ تنوعِ حوزههای مختلف فلسفهٔ تحلیلی، تا حد امکان، و تقابلِ میانِ دیدگاه‌های مختلف در این حوزه‌ها باشند.
اهداف درس:
بخشی از اهدافی که در این درس پی‌گیری می‌شوند عبارت‌اند از:
- آشنایی با آرای برخی از مهم‌ترین فیلسوفان تحلیلی و آثاری از آنها که نقش مهمی در شکل‌دادن به آن‌چه امروزه «فلسفهٔ تحلیلی» خوانده می‌شود داشته‌اند.
- آشنایی با برخی از مهم‌ترین مفاهیم فلسفی، نظیر معنا، گزاره، تحلیل منطقی، شک‌گرایی، معیار تحقیق‌پذیری معنا، چارچوب‌های زبانی، تعهد وجودی، تمایز تحلیلی/ترکیبی، تمایز پیشینی/پسینی، تمایز ضروری/ممکن، صلبیت، و جهان‌های ممکن.
- آشنایی با برخی آموزه‌ها و استدلال‌های پایهٔ فلسفی، نظیر منطق‌گرایی در حساب، نظریهٔ وصف‌های معین راسل، اتمیسم‌منطقی راسل، برهان جهان خارج مور، استدلال کواین بر ضد تمایز تحلیلی/ترکیبی، و آموزهٔ صلبیت نام‌های خاص کریپکی.
- خواندنِ و مواجهه با متون فلسفی کلاسیک و فهم و درک آنها و همچنین توسعهٔ مهارت‌های نقادی، نوشتن، و بحث سازنده در باب موضوعات فلسفی.
منابع درس:
منابع اصلی:
بستهٔ مقالات درس که شامل تمام مقالات الزامی و اختیاری مشخص‌شده در برنامهٔ درس است.
منابع کمکی:
Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in the Twentieth Century, Vol. 1: The Dawn of Analysis, Princeton University Press.
Soames, S. (2003) Philosophical Analysis in the Twentieth Century, Vol. 2: The Age of Meaning, Princeton University Press.
برنامهٔ درس
جلسهٔ اول: منطق‌گرایی و تلقی فرگه از عدد
Frege, G. (1892), “On Sinn and Bedeutung,” reprinted in The Frege Reader, ed. by M. Beany, Blackwell (1997). pp. 172-180.
جلسهٔ دوم: راسل و اتمیسم منطقی
Russell, B. (1918) “The Philosophy of Logical Atomism,” Monist, 28, 495–527; 29, 32–63, 190–222, 345–380; reprinted in B. Russell, Logic and Knowledge, Allen and Unwin, 1956. pp. 177–281.
جلسهٔ سوم: مور و برهان جهان خارج
Moore, G. E. (1939), “Proof of an External World,” Proceedings of the British Academy, 25: 273-300.
جلسهٔ چهارم: همپل و معیار معناداری تجربه‌گرایانه
Hempel, C. G. (1950), “Problems and Changes in the Empiricist Criterion of Meaning,” Revue Internationale de Philosophie, 4: 41–63.
جلسهٔ پنجم: کارنپ و وجودشناسی
Carnap, R. (1950), “Empiricism, Semantics, and Ontology,” Revue Internationale de Philosophie, 4: 20-40.
جلسهٔ ششم: کواین تمایز تحلیلی/ترکیبی
Quine W. V. O (1951), “Two Dogmas of Empiricism,” reprinted in W. V. Quine (1953), From a Logical Point of View, Harvard University Press. pp. 20-46.
جلسهٔ هفتم: آستین و فلسفه زبان روزمره
Austin, J. L. (1962). Sense and Sensibilia, ed. by G. Warnock, Oxford University Press.
جلسهٔ هشتم: کریپکی و ذات‌گرایی
Kripke, S. (1971), “Identity and Necessity,” in M. Munitz( ed) Identity and Individuation, NYU Press. pp. 135-164.
معرفی مدرس:
ساجد طیبی فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد از گروه فلسفهٔ علم دانشگاه صنعتی شریف و دکتری از پژوهشکده‌ی فلسفهٔ تحلیلیِ پژوهشگاه دانش‌های بنیادی است. حوزهٔ پژوهشی اصلی او فلسفهٔ زبان است و پایان‌نامه کارشناسی ارشد و رساله‌ی دکتری خود را در حوزه‌ی معناشناسی الفاظ ارجاعی در زبان به انجام رسانده است. عنوان رساله‌ی دکتری او «مفردانگاری رويکردی تاريخی-شکّاکانه» است. طیبی در سال‌های بعد از فارغ‌التحصیلی به‌عنوان محقق پسادکتری و سپس عضو هیأت علمی در پژوهشگاه دانش‌های بنیادی مشغول به کار بوده است و در کنار فعالیت‌های پژوهشی، دروس گوناگونی در حوزهٔ فلسفهٔ زبان و فلسفهٔ تحلیلی در دانش‌گاه‌های تهران، صنعتی شریف، و صنتعی امیرکبیر تدریس کرده است. برخی از علائق پژوهشی او عبارت‌اند از: معناشناسی و کاربردشناسی زبان طبیعی، نظریهٔ کنش‌های گفتاری، نظریاتِ ارجاع در زبان و اندیشه، ابعادِ اجتماعی و سیاسی زبان، و تاریخِ اولیهٔ فلسفه‌ی تحلیلی.
اشتراک‌گذاری