شرح درس

در طول تاریخ بشر گروه‌های انسانی، هم‌چون قبائل، امپراطوری‌ها، و دولت-ملت‌ها، برای اهداف مشروع و نامشروع خود از گزینۀ جنگ استفاده کرده‌اند، اما توسل به جنگ همواره مستلزم از بین رفتن جان و مال انسان‌ها، به‌خصوص انسان‌های بی‌گناه، است. این ماهیت ویران‌گر جنگ این پرسش را ایجاد می‌کند که آیا توسل به جنگ اساساً به‌لحاظ اخلاقی رواست؟ اگر بله، تحت چه شرایطی؟ یکی از قدیمی‌ترین، معقول‌ترین، و تأثیرگذارترین پاسخ‌ها به این پرسش‌ها توسط دیدگاهی موسوم به «نظریۀ جنگ عادلانه» (just war theory) ارائه شده است. مطابق این دیدگاه، درگیر شدن در جنگ تحت شرایطی می‌تواند اخلاقاً مجاز باشد. نظریه‌پردازان جنگ عادلانه عموماً قوانین اخلاقی حاکم بر جنگ را به دو گروه تقسیم می‌کنند: گروه اول شامل قوانین و شرایط اخلاقی حاکم بر مشروعیتِ شروع جنگ، و گروه دوم شامل قوانین و شرایط اخلاقی حاکم بر شیوۀ جنگیدن هستند. هدف ما در این درس‌گفتار آشنا شدن با برخی از مهم‌ترین شروط اخلاقی در گروه اول است.

برنامهٔ درس

جلسۀ اول: دفاع از خود و جنگ عادلانه

اغلب فلاسفۀ متعلق به سنت جنگ عادلانه بحث خود درباب شرایط مشروعیت جنگ را با تأمل دربارۀ شرایط مشروعیت تمسک به خشونت در دفاع از خودِ فردی آغاز می‌کنند. بنابراین، در جلسۀ اول این درس‌گفتار قدری با ادبیات مربوط به «اخلاق دفاع از خود و پی‌آمدهای آن برای اخلاق جنگ» آشنا می‌شویم.

جلسۀ دوم: شرط دلیل درست برای مشروعیت اخلاقی جنگ

یکی از شرایطی که نظریۀ جنگ عادلانه برای مجاز بودن تمسک به جنگ ذکر می‌کند این است که جنگ باید دارای دلیلی درست و مشروع (just cause) باشد. برای مثال، دلایلی هم‌چون دفاع از تمامیت ارضی کشور درمقابل تجاوز بیگانه دلایلی درست و مشروع، و دلایلی هم‌چون سلطه‌طلبی و کشورگشایی دلایلی نادرست و نامشروع برای آغاز جنگ هستند. در جلسۀ دوم ای درمورد این شرط صحبت خواهیم کرد.

جلسۀ سوم: شرط تناسب برای مشروعیت اخلاقی جنگ

شرط مهم دیگری که توسط نظریه‌پردازان جنگ عادلانه برای مشروعیت آغاز جنگ ذکر می‌شود شرط تناسب (proportionality) است. به‌طور خلاصه، مطابق این شرط، تمسک به جنگ تنها زمانی اخلاقاً مجاز است که میزان ویرانی و شروری که بر جنگ مترتب است با میزان خیری که به‌واسطۀ جنگ قصد تحقق یا حراست از آن را داریم متناسب باشد. در جلسۀ سوم تلاش می‌کنیم درک بیش‌تری از این شرط به‌دست بیاوریم.

جلسۀ چهارم: شرط ضرورت برای مشروعیت اخلاقی جنگ

اگرچه داشتن دلیل درست برای جنگ و متناسب بودن جنگ برای مشروعیت جنگ ضروری‌اند، ولی کافی نیستند. جنگ تنها زمانی مشروع است که هیچ راه کم‌هزینه‌تری برای دست‌یافتن به هدف مشروعمان موجود نباشد. به‌بیان‌دیگر، جنگیدن باید برای رسیدن به هدف مشروعمان ضروری باشد. این شرط، که به شرط ضرورت (necessity) معروف است، یکی از قیود مهم اخلاقی مطرح‌شده توسط نظریه‌پردازان جنگ عادلانه برای مشروعیت تمسک به جنگ است که در جلسۀچهارم این درس‌گفتار به آن خواهیم پرداخت.

معرفی مدرس:

سیدعباس کاظمی اسکویی دارای دکترای فلسفۀ تحلیلی از پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM) است و هم‌اینک به‌عنوان محقق پسادکتری در این پژوهشگاه مشغول فعالیت است. حوزۀ پژوهشی تخصصی او فلسفۀ اخلاق است. کاظمی در این حوزه مقالاتی در مجلات معتبر خارجی و داخلی به چاپ رسانده است. او هم‌چنین دروس‌ فلسفۀ اخلاق، فلسفۀ زبان، و آشنایی با فلسفۀ تحلیلی را در دانشگاه‌های متعددی تدریس کرده است.

اطلاعات برگزاری:

• ۴ جلسه

• زمان برگزاری: چهارشنبه‌ها ۱۶ الی ۱۸

• تاریخ شروع: ۲۷ فروردین ۱۴۰۴

• آدرس کلاس مجازی: قبل از هر جلسه از طریق ای‌میلی که در زمان ثبت‌نام وارد کرده‌اید اعلام می‌شود.

• محل برگزاری کلاس حضوری: تهران، خیابان انقلاب، خیابان وصال شیرازی، کوچهٔ نایبی، پلاک ۲۳، اتاق ۱۱۵، آدرس روی نقشه:

---