شرح درس:

در سال‌های دهۀ هشتم قرن بیستم، حوزه‌های مختلف فلسفۀ تحلیلی، از فلسفۀ زبان تا معرفت‌شناسی، از متافیزیک تا فلسفۀ ذهن، و حتی فلسفۀ اخلاق و فلسفۀ دین شاهد تحولاتی انقلابی بود. موتور محرّکۀ این انقلاب «نظریۀ جدیدِ ارجاع» بود، نظریه‌ای که در آثارِ فیلسوفانی هم‌چون کیث دانلان، روث بارکان مارکوس، سول کریپکی، دیوید کاپلان، هیلاری پاتنم، و جان پِری مطرح شد. مسئلۀ اصلی یک نظریۀ ارجاع در فلسفۀ زبان توضیح نقشِ الفاظِ مفرد (مشتمل بر نام‌های خاص، وصف‌های معین، و نمایه‌ای‌ها) در زبان و سازوکاری است که آن‌ها را دربارۀ شیئی می‌کند که دربارۀ آن هستند.

آثار این فیلسوفان بسیاری از نظریه‌پردازانِ نسل‌های بعد را متقاعد کرد که تلقیِ توصیف‌گرایانه از ارجاع که از نخستین سال‌های شکل‌گیری فلسفۀ تحلیلی، متأثر از آرای راسل و فرگه، تا حول و حوش ۱۹۷۰ دیدگاه غالب محسوب می‌شد، نه تنها در جزئیات، بلکه اساساً اشتباه است. جدال میانِ طرف‌داران نظریۀ جدید ارجاع، در روایت‌های مختلفش، و مخالفان آن‌ها (یعنی نیروهای ضدانقلاب) یکی از محورهای اصلیِ فلسفۀ زبان در نیم‌قرن گذشته بوده است، نزاعی که تبعات آن بسیار وسیع‌تر از فلسفۀ زبان، تقریباً در هر حوزه‌ای از فلسفۀ تحلیلی، احساس شده است.

در این درس، مروری خواهیم داشت بر نزاع میانِ این دو رویکردِ کلّی به ارجاع. برای این منظور، در جلسۀ اول، علاوه بر آشنایی با برخی مفاهیم و اصطلاحاتِ کلّی، با چهارچوبِ کلّی نظریه‌های توصیفی در آرای فرگه و راسل آشنا خواهیم شد؛ در جلسۀ‌ دوم، با تمرکز بر بحث از معناشناسی وصف‌های معین (الفاظی نظیر، «پایتختِ ایران»، «معلم اسکندر کبیر»، «قاتل جان اف. کندی») با یکی از مهم‌ترین ریشه‌های نظریه‌های جدید ارجاع در تمایز دانلان میانِ کاربردهای اسنادی و ارجاعی آشنا خواهیم شد؛ در جلسۀ سوم، مروری خواهیم داشت بر استدلال‌های کریپکی علیه نظریه‌های توصیفی نام‌های خاص (الفاظی نظیر «تهران»، «ارسطو»، و «اسوالد») و له نظریۀ جدید ارجاع؛ در جلسۀ چهارم بر الفاظِ نمایه‌ای (الفاظی نظیر «من»، «این‌جا»، «این» و «آن کتاب») متمرکز خواهیم بود و مروری خواهیم داشت بر تصویری از معناشناسی نمایه‌‌ای‌ها که در آثار کاپلان و پری ارائه شده است.

برنامهٔ درس

جلسۀ اول: چیدنِ صحنه (رویکردهای فرگه‌ای و راسلی به ارجاع)

در این جلسه در پی ارائۀ چهارچوبی کلّی برای بحث از سیر پیشرفت و تطورِ نظریه‌های ارجاع در قرن بیستم هستیم، از رهگذرِ

• معرفیِ بعضی مفاهیم و تمایزهای بنیادین در بحث از مسئلۀ ارجاع: نظریه‌های توصیفی/نظریه‌های ارجاع مستقیم/گزاره‌های عام/گزاره‌های مفرد/معماهای ارجاع

• آشنایی چهارچوبِ کلّی آرای جان استورات میل، گوتلوب فرگه، و برتراند راسل

جلسۀ دوم: وصف‌های معین و ارجاع با واسطۀ ویژگی‌ها:

موضوع اصلی این جلسه آشنایی با مرزِ میانِ پدیده‌های معناشناختی و کاربردشناختی در بحث از ارجاع است. برای این منظور، بر مناقشه راجع به اهمیت معناشناختی تمایزِ کیث دانلان میان کاربردهای ارجاعی و اسنادی وصف‌های معین و نقد او بر نظریۀ راسل متمرکز می‌شویم.

مهم‌ترین موضوعاتی که به آن‌ها خواهیم پرداخت:

• نقد استراوسن بر راسل

• تمایزِ دانلان میانِ کاربردهای ارجاعی و اسنادی وصف‌های معین

• دفاع کریپکی از راسل براساس تمایزِ میان مرجعِ متکلم و مرجع معناشناختی

جلسۀ سوم: نام‌های خاص و نشانگری صلب

در این جلسه بر مسئلۀ معناشناسی نام‌های خاص و نحوۀ تعیین مرجع آن‌ها متمرکز خواهیم بود. مشخصاً متمرکز خواهیم بود بر استدلال‌های کریپکی علیه نظریه‌های توصیفی و مهم‌ترین پاسخ‌های مدافعانِ نظریه‌های توصیفی به این استدلال‌ها:

• استدلال‌های وجهی/معرفتی/معناشناختی کریپکی علیه نظریه‌های توصیفی

• پاسخ‌ها مدافعان نظریه‌های توصیفی:

جلسۀ چهارم: نمایه‌ای‌ها و اشاره‌ای‌ها

در این جلسه، با تمرکزِ بر نظریۀ دیوید کاپلان راجع به معناشناسی الفاظِ نمایه‌ای و اشاره‌ای،‌ تلاش می‌کنیم به درکی بهتر از مناقشۀ میانِ نظریات مختلفِ ارجاع و لوازم و مقتضیاتِ معرفتی آن‌ها دست یابیم. بعضی از مهم‌ترین موضوعاتی که در این جلسه به آن‌ها خواهیم پرداخت:

• تمایزِ میان محتوا و مشخصۀ یک لفظ

• مفاهیم سیاقِ کاربرد و شرایطِ ارزش‌یابی جمله

مراجع

[به‌زودی اعلام خواهد شد]

اطلاعات برگزاری:

• ۴ جلسه

• زمان برگزاری: پنج‌شنبه‌ها، ۱۲-۱۰

• تاریخ شروع: ۲۱ فروردین ۱۴۰۴

• آدرس کلاس مجازی: قبل از هر جلسه از طریق ای‌میلی که در زمان ثبت‌نام وارد کرده‌اید اعلام می‌شود.

• محل برگزاری کلاس حضوری: تهران، خیابان انقلاب، خیابان وصال شیرازی، کوچهٔ نایبی، پلاک ۲۳، اتاق ۱۱۵، آدرس روی نقشه:

---