محتوای درس

امروزه بحث‌های متافیزیکی از داغ‌ترین و پرشورترین حوزه‌های فلسفه تحلیلی به‌‌شمار می‌آیند. مانند هر حوزۀ دیگری، سؤالات و مباحث مطرح‌شده در متافیزیک تحلیلی نیز در یک طیف قرار می‌گیرند که برخی از آن‌ها ملموس‌تر و کاربردی‌تر محسوب می‌شود و برخی شاکلۀ انتزاعی‌تر دارند. حوزه‌ای که تحت عنوان متافیزیک طبیعت یا متافیزیک علم شناخته می‌شود نزدیک‌ترین رابطه را با زندگی روزمره و هم‌چنین علم تجربی دارد. در این درس تلاش می‌شود تا تصویری کلی از مهم‌ترین مباحث متافیزیک طبیعت ارائه شود. علاوه‌بر علاقه‌مندان به مباحث فلسفۀ علم که مستقیماً نیازمند دانش مباحث موجود در متافیزیک طبیعت‌اند، به‌جرئت می‌توان گفت که هیچ حوزه و مسئلۀ فلسفی‌ای نیست که از درک این مباحث معاف باشد.

در این درس مهم‌ترین مسائلی که درباب متافیزیک طبیعت در صد سال گذشته توسط فلاسفۀ تحلیلی طرح و بحث شده است به‌زبان ساده و کاربردی ارائه خواهد شد. این مسائل شامل «شرطی‌های خلاف واقع»، «گرایش‌ها»، «قوانین طبیعت»، و «علیت» می‌شود. همان‌طور‌که انتظار می‌رود هریک از این حوزه‌ها خود شامل مسائل گوناگونی‌اند. به‌علاوه دیدگاه‌های مختلف در پاسخ به این مسائل کاربردِ مستقیمی در حوزه‌های گوناگون فلسفی دارد؛ برای مثال، بحث علّیت در فلسفۀ ذهن (ذیل مسئلۀ «علّیت ذهنی» و هم‌چنین «بازنمایی ذهنی»)، در فلسفۀ اخلاق (ذیل مسئلۀ «مسئولیت اخلاقی»)، در معرفت‌شناسی (ذیل تئوری‌های علّی توجیه و معرفت) و در فلسفۀ زبان (ذیل مسئلۀ ماهیت ارجاع). هم‌چنین شرطی‌های خلاف واقع، علاوه‌بر متافیزیک، در حوزه‌های گوناگونی چون معرفت‌شناسی، فلسفۀ سیاسی، و فلسفۀ دین نیز کاربردهای متنوعی دارند.

ذیل چهار مبحث ذکرشده در بالا، به‌طور مشخص‌تر در این درس موارد زیر به بحث گذاشته می‌شود:

• آشنایی با معناشناسی استاندارد شرطی‌های خلاف واقع (معناشناسی استالنیکرـ لوئیس)

• ماهیت گرایش‌ها و ارزیابی رویکردهای تقلیل‌گرایانه و بدوی‌گرایانه به آن‌ها

• تئوری‌های قوانین طبیعت (نگاه‌های بهترین سیستم، رابطۀ بین کلیات، پایداری خلاف واقع، گرایش‌گرایانه، و امر الهی)

• تئوری‌های علّیت (نگاه شرطی خلاف واقع، نگاه انتقالی، گرایش‌گرایانه، و نظریۀ عامل ـ مداخله).

یکی از ویژگی‌‌های جالب ادبیات معاصر متافیزیک طبیعت چینش‌های متنوع توضیحِ این مفاهیم براساس یک‌دیگر است که تقریباً همۀ آن‌ها در ادبیات مدافع دارند و اگرچه هرکدام برخی از مشکلات کلیدی را حل می‌کنند، مشکلاتی مختص به خود دارند. ازاین‌رو، آشنایی با این مباحث مانند تمرینی جذاب در فلسفه برای دیدن امور از جنبه‌های مختلف نیز عمل می‌کند.

اهداف درس

بخشی از اهدافی که در این درس پی‌گیری می‌شوند عبارت‌اند از:

• آشنایی با طرح کلی نگاه‌ها و استدلال‌های فلسفی حول مفاهیم پایۀ متافیزیک طبیعت

• آشنایی با مهم‌ترین فلاسفه و متن‌های کلاسیک در حوزۀ متافیزیک طبیعت تحلیلی

• آشنایی با چگونگی کاربرد مفاهیم متافیزیک طبیعت در دیگر حوزه‌های فلسفه

منابع درس

منبع اصلی این درس چهار فصل از کتاب زیر است:

Schrenk, M. (2016), Metaphysics of Science: A Systematic and Historical Introduction, Routledge

  این کتاب توسط آقای دکتر حسن امیری آرا ترجمه شده و توسط انتشارات سمت به چاپ رسیده است.

برای هرجلسه یک فصل از این کتاب به‌هم‌راه یک مقالۀ کلاسیک کوتاه (حدود 10 صفحه) معرفی شده است که خواندن آن پیش از جلسه کمک زیادی به دنبال کردن مباحث خواهد کرد.

جلسۀ اول: ماجراهای عجیب و غریب شرطی‌های خلاف واقع

Stalnaker, R. (1968), “A Theory of Conditionals”, In: N. Rescher (Ed.), Studies in Logical Theory (pp. 98-112), Oxford: Blackwell

فصل 3 کتاب شرنک.

جلسۀ دوم: گرایش‌ها و این‌که چگونه به آن‌ها گرایش پیدا کنیم

Martin, C. B. (1994), “Dispositions and Conditionals”, The Philosophical Quarterly, 44 (174), pp. 1–8

فصل 2 کتاب شرنک.

جلسۀ سوم: قوانین طبیعت و این‌که چگونه به آن‌ها احترام بگذاریم

Dretske, F. I. (1977), “Laws of Nature”, Philosophy of Science, 44(2), pp. 248-268

فصل 4 کتاب شرنک.

جلسۀ چهارم: علیت و این‌که چگونه با آن کنار بیاییم

Lewis, D. (1973), “Causation”, Journal of Philosophy, 70 (17). pp. 556–67

فصل 5 کتاب شرنک.

معرفی مدرس

دکتر علیرضا کاظمی فارغ‌التحصیل کارشناسی ارشد و دکتری فلسفۀ علم از دانشگاه صنعتی شریف است. وی از سال 1401 به پژوهشکدۀ فلسفۀ تحلیلی پژوهشگاه دانش‌های بنیادی (IPM) پیوسته و هم‌اکنون استادیار این پژوهشکده است. حوزه‌های پژوهشی وی فلسفۀ ذهن، معرفت‌شناسی، فرااخلاق، و فلسفۀ علم است. او تاکنون مقالات متعددی در مجلات پژوهشی داخلی و بین‌المللی منتشر کرده است. وی هم‌چنین در دانشگاه صنعتی شریف و پژوهشکدۀ فلسفۀ تحلیلی دروسی هم‌چون «مقولات ویژه در فلسفۀ علم»، «فلسفۀ علوم شناختی»، و «مقولات ویژه در فلسفۀ فناوری» ارائه کرده است.