مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی شهری
نفیسه آزاد
شرح درس:
هدف این دوره ارائه و تبیین مفاهیم بنیادین جامعه‌شناسی شهری برای مخاطبان و علاقه‌مندان با پیشینه‌های تحصیلی و پژوهشی متنوع و متفاوت است. این دوره کمک می‌کند تا درک عمیق‌تر از سازمان اجتماعی، پویایی‌ها، و پی‌آمدهای زندگی شهری داشته باشیم. درس‌گفتار به‌گونه‌ای طراحی شده که برای مخاطبان متنوع قابل‌فهم و کاربردی باشد و به آن‌ها کمک کند تا با نگاهی تحلیلی‌تر به شهر و مسائل آن بنگرند.
منابع و مقالات به‌گونه‌ای انتخاب شده‌اند که ضمن دردسترس‌بودن، مفاهیم کلیدی جامعه‌شناسی شهری را به‌شکلی روشن و قابل‌فهم منتقل کنند. این منابع از آثار کلاسیک و معتبر در این حوزه انتخاب شده‌اند تا پایه‌ای محکم برای یادگیری فراهم آورند.
محتوای دوره به‌نحوی تنظیم شده است که نظریه‌های کلاسیک جامعه‌شناسی شهری را با مسائل و پدیده‌های معاصر پیوند دهد. این رویکرد به مخاطبان امکان می‌دهد تا ارتباط میان مفاهیم نظری و تجارب زیستۀ خود در زندگی روزمره و رویدادهای جاری را درک کنند.
این دوره بر چندوجهی بودن شهر به‌عنوان یک موجود زنده با ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، و فضایی تأکید دارد. مخاطبان در طول دوره با حوزه‌های مختلف مرتبط با مطالعات شهری، ازجمله برنامه‌ریزی شهری، مطالعات محیط‌زیستی، علوم سیاسی، اقتصاد، تاریخ، و جغرافیا، آشنا می‌شوند و درک جامعی از تعامل این حوزه‌ها با جامعه‌شناسی شهری به دست می‌آورند.
برنامهٔ درس:
جلسۀ اول: تولد شهر؛ مواجهۀ جامعه‌شناسان کلاسیک با اولین شهرهای صنعتی
معرفی مفهوم شهر به‌عنوان یک نهاد اجتماعی پیچیده که فراتر از یک فضای صرفاً فیزیکی، از طریق سازمان اجتماعی و وابستگی متقابل ساکنانش، شکل گرفته است.
منبع اصلی: امیل دورکیم، تقسیم کار اجتماعی
Durkheim, Émile (1997). The Division of Labor in Society, Translated by W.D. Halls, Free Press.
منابع تکمیلی:
1. Giddens, Anthony. (1971). “Durkheim’s Theory of Social Order: The Division of Labor in Society”, In Capitalism and Modern Social Theory: An Analysis of the Writings of Marx, Durkheim and Weber, Cambridge University Press, pp. 70-92.
این منبع به تحلیل عمیق‌تر نظریۀ دورکیم دربارۀ همبستگی اجتماعی و تقسیم کار می‌پردازد و ارتباط آن با سازمان‌دهی جوامع مدرن و شهری را بررسی می‌کند.
2. Park, Robert E. (1915). “The City: Suggestions for the Investigation of Human Behavior in the Urban Environment”, American Journal of Sociology, 20(5): 577-612.
این مقاله از رابرت پارک، یکی از بنیان‌گذاران مکتب شیکاگو، به بررسی شهر به‌عنوان یک سیستم اجتماعی می‌پردازد و می‌تواند به‌عنوان پلی بین نظریۀ دورکیم و دیدگاه‌های زیست‌محیطی مکتب شیکاگو عمل کند.
3. Sassen, Saskia. (2005). “The Global City: Introducing a Concept”, Brown Journal of World Affairs, 11(2): 27-43.
این مقاله به بررسی نقش تقسیم کار در اقتصاد جهانی و تأثیر آن بر ساختار شهرهای مدرن می‌پردازد و مفاهیم دورکیم را به زمینه‌های معاصر مرتبط می‌کند.
جلسۀ دوم: تولد انسانِ شهری؛ اضطراب و انزوا در شهر
بررسی تأثیرات روانی و اجتماعی زندگی در کلان‌شهرها، با تأکید بر محرک‌های شدید، تعاملات اجتماعی متراکم، و تأثیر آن‌ها بر ذهنیت و رفتار ساکنان شهری.
منبع اصلی: جورج زیمل، «کلان‌شهر و حیات ذهنی»
Simmel, Georg. (1950). “The Metropolis and Mental Life”, In The Sociology of Georg Simmel, Translated by Kurt H. Wolff, Free Press.
منابع تکمیلی:
1. Frisby, David. (1985). “Georg Simmel’s Concept of the Metropolis”, In Fragments of Modernity: Theories of Modernity in the Work of Simmel, Kracauer and Benjamin, MIT Press, pp. 38-65..
این منبع به تحلیل دقیق‌تر مفهوم کلان‌شهر در آثار زیمل می‌پردازد و تأثیرات آن بر مدرنیته و ذهنیت شهری را بررسی می‌کند.
2. Sennett, Richard. (1990). The Conscience of the Eye: The Design and Social Life of Cities, Knopf.
این کتاب به بررسی تأثیرات زندگی شهری بر تعاملات اجتماعی و ذهنیت افراد می‌پردازد و دیدگاه زیمل را با مسائل معاصر مانند طراحی شهری و انزوای اجتماعی پیوند می‌دهد.
3. Tonkiss, Fran. (2005). “Urban Cultures: Individuality and Anonymity”, In Space, the City and Social Theory, Polity Press, pp. 45-67.
این منبع به بررسی مفهوم ناشناس‌بودن و فردگرایی در شهرهای مدرن می‌پردازد و ارتباط آن با ایده‌های زیمل را در زمینه‌های معاصر تحلیل می‌کند.
جلسۀ سوم: انسان و محیط؛ شهر به‌مثابۀ قلمرو
معرفی دیدگاه محیطی «مکتب شیکاگو» در جامعه‌شناسی شهری، با تمرکز بر مفاهیمی چون رقابت، تهاجم، جانشینی، و سازمان‌دهی فضایی گروه‌های اجتماعی در شهر.
منبع اصلی: ارنست برگس، «ساخت شهر»
Burgess, Ernest W. (1925). “The Growth of the City: An Introduction to a Research Project”, In The City, Robert E. Park, Ernest W. Burgess, and Roderick D. McKenzie (eds.), University of Chicago Press.
منابع تکمیلی:
1. Sampson, Robert J. (2012). “Neighborhood Effects: Social Structure and Community in the City”, In Great American City: Chicago and the Enduring Neighborhood Effect, University of Chicago Press, pp. 45-78.
این منبع به بررسی تأثیرات ساختار اجتماعی و محله‌ها بر زندگی شهری می‌پردازد و دیدگاه‌های مکتب شیکاگو را با داده‌های معاصر از شهر شیکاگو ترکیب می‌کند.
2. Dear, Michael. (2002). “Los Angeles and the Chicago School: Invitation to a Debate”, City & Community, 1(1): 5-32.
این مقاله به نقد و بررسی مدل منطقه‌بندی متحدالمرکز برگس می‌پردازد و کاربرد آن را در شهرهای مدرن مانند لس‌آنجلس موردبحث قرار می‌دهد.
3. Logan, John R. and Harvey L. Molotch (1987). “The City as a Growth Machine”, In Urban Fortunes: The Political Economy of Place, University of California Press, pp. 50-98.
این منبع به تحلیل رقابت و سازمان‌دهی فضایی در شهرها از منظر اقتصاد سیاسی می‌پردازد و دیدگاه مکتب شیکاگو را با مسائل معاصر مانند توسعۀ شهری و سرمایه‌گذاری مرتبط می‌کند.
جلسۀ چهارم: شهر و هویت اجتماعی
تحلیل عمیق‌تر پی‌آمدهای روان‌شناختی و اجتماعی زندگی شهری، با تمرکز بر ماهیت روابط اجتماعی، فردگرایی، و شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌های شهری.
منبع اصلی: لوئیس ورث، «شهرنشینی به‌عنوان یک شیوۀ زندگی»
Wirth, Louis. (1938). “Urbanism as a Way of Life”, American Journal of Sociology, 44(1).
منابع تکمیلی:
1. Fischer, Claude S. (1975). “Toward a Subcultural Theory of Urbanism”, American Journal of Sociology, 8(6): 1319-1341.
این مقاله نظریۀ ورث را گسترش می‌دهد و به بررسی نقش خرده‌فرهنگ‌ها در زندگی شهری می‌پردازد، با تأکید بر تنوع اجتماعی و تعاملات در شهرها.
2. Gans, Herbert J. (1962). “Urbanism and Suburbanism as Ways of Life: A Re-evaluation of Definitions”, In The Urban Villagers, Free Press, pp. 1-34.
این منبع به نقد و بازنگری نظریه ورث می‌پردازد و تأثیرات زندگی شهری و حومه‌ای بر روابط اجتماعی را با مطالعات میدانی بررسی می‌کند.
3. Castells, Manuel. (1977). “Urban Sociology and Urban Politics: From a Sociology of the City to a Sociology of Urban Social Movements”, In The Urban Question: A Marxist Approach, MIT Press, pp. 430-450.
این منبع دیدگاه ورث را با تحلیل‌های مارکسیستی از شهرنشینی و جنبش‌های اجتماعی شهری ترکیب می‌کند و به مسائل معاصر مانند نابرابری و مقاومت اجتماعی می‌پردازد.
جلسۀ پنجم: شهر حق چه کسی است؟
تمرکز بر چگونگی تأثیر توزیع قدرت اجتماعی و نابرابری‌ها بر چشم‌اندازهای شهری و تجارب گروه‌های مختلف در شهر.
منبع اصلی: هنری لوفور، تولید فضا
Lefebvre, Henri. (1974). The Production of Space, Translated by Donald Nicholson-Smith, Blackwell, 1991.
منابع تکمیلی:
1. Harvey, David (2008). “The Right to the City”, New Left Review, 53: 23-40.
این مقاله مفهوم «حق بر شهر» لوفور را گسترش می‌دهد و به بررسی نابرابری‌های فضایی و مقاومت دربرابر آن‌ها در شهرهای مدرن می‌پردازد.
2. Soja, Edward W. (1996). “The Socio-Spatial Dialectic”, In Thirdspace: Journeys to Los Angeles and Other Real-and-Imagined Places, Blackwell, pp. 53-82.
این منبع به تحلیل دیالکتیک اجتماعی ـ فضایی می‌پردازد و دیدگاه لوفور را با مفاهیم معاصر مانند فضاهای خیالی و واقعی ترکیب می‌کند.
3. Smith, Neil (1996). “Gentrification and the Rent Gap”, In The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City, Routledge, pp. 51-74.
این منبع به بررسی جابه‌جایی اجباری (gentrification) به‌عنوان یکی از پی‌آمدهای
تولید فضا می‌پردازد و نابرابری‌های فضایی را در شهرهای مدرن تحلیل می‌کند.
جلسۀ ششم: شهرهای آینده
بررسی چالش‌های معاصر شهرنشینی در مقیاس جهانی، ازجمله تغییرات اقلیمی، مهاجرت، دیجیتالی‌شدن، و نابرابری‌های جهانی.
منبع اصلی: ساسکیا ساسن، شهر جهانی: نیویورک، لندن، توکیو
Sassen, Saskia. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo, Princeton University Press.
منابع تکمیلی:
1. Brenner, Neil and Christian Schmid (2015). “Towards a New Epistemology of the Urban?” City, 19(2-3): 151-182.
این مقاله به بررسی تحولات معاصر در شهرنشینی جهانی می‌پردازد و چهارچوبی جدید برای تحلیل شهرها در عصر جهانی‌شدن ارائه می‌دهد.
2. Davis, Mike. (2006). “Planet of Slums: Urban Involution and the Informal Proletariat”, In Planet of Slums, Verso, pp. 1-30.
این منبع به چالش‌های شهرنشینی در کشورهای در حال توسعه، به‌ویژه رشد زاغه‌ها و نابرابری‌های جهانی، می‌پردازد و دیدگاه ساسن را تکمیل می‌کند.
3. . Florida, Richard. (2017). The New Urban Crisis: Gentrification, Housing Bubbles, Growing Inequality, and What We Can Do about It, Basic Books.
این کتاب به بررسی بحران‌های شهری معاصر، ازجمله نابرابری و افزایش هزینه‌های زندگی، می‌پردازد و راه‌حل‌هایی برای آینده شهرها پیش‌نهاد می‌دهد.
معرفی مدرس:
دکتر نفیسه آزاد جامعه‌شناس و پژوهشگر اجتماعی است. فعالیت‌های تحقیقاتی او، از سال ۱۳۹۰، به‌طور تخصصی متمرکز بر پژوهش‌های شهری (با محوریت تهران) است.
اطلاعات برگزاری:
-
۶ جلسه
-
زمان برگزاری: چهارشنبه‌ها، ۱۲-۱۰
-
تاریخ شروع: ۳ اردیبهشت ۱۴۰۴
-
آدرس کلاس مجازی: قبل از هر جلسه از طریق ای‌میلی که در زمان ثبت‌نام وارد کرده‌اید اعلام می‌شود.
-
محل برگزاری کلاس حضوری: تهران، خیابان انقلاب، خیابان وصال شیرازی، کوچهٔ نایبی، پلاک ۲۳، اتاق ۱۱۵، آدرس روی نقشه:
اشتراک‌گذاری