کتاب حیوانات متافیزیکی: چگونه چهار زن فلسفه را به زندگی بازگرداندند (نوشتۀ کلر مک‌کول و ریشل وایزمن)1 اثری است که درعین روایت تاریخی، رویکردی فلسفی نیز دارد. موضوع آن زندگی و اندیشۀ چهار فیلسوف زن بریتانیایی، یعنی الیزابت انسکوم2، فیلیپا فوت3، مری میجلی4، و آیریس مرداک5، است که در میانۀ جنگ جهانی دوم وارد فضای مردسالارانۀ فلسفه در آکسفورد شدند و با حساسیت اخلاقی، تخیل فلسفی و جسارت فکری خود به‌نحوی مسیر فلسفۀ اخلاق و متافیزیک را در نیمۀ دوم قرن بیستم تغییر دادند. این اثر سهم زنان را از حاشیه به متن می‌آورد و نشان می‌دهد که بسیاری از تحولات مهم اخلاق معاصر تحت‌تأثیر دیدگاه‌ها و آثار آنهاست.
۱. زمینۀ تاریخی و فلسفی
در دهۀ ۱۹۴۰ فضای آکسفورد متأثر از دو عامل مهم بود:
-
جنگ جهانی دوم: بسیاری از دانشجویان و استادان مرد به جبهه رفتند و جای خالی آنها با حضور زنان پر شد. این تغییر امکان بی‌سابقه‌ای برای زنان فراهم کرد تا به شکلی جدی وارد حوزۀ فلسفه شوند.
-
سیطرۀ پوزیتیویسم منطقی: جریان اصلی فلسفه در بریتانیا به‌شدت تحت‌تأثیر منطق‌گرایان و تجربه‌گرایان بود. متافیزیک، پرسش‌های ارزشی و اخلاقی، و مفاهیم کلی عمدتاً بی‌اعتبار شمرده می‌شدند. در چنین فضایی، انسکوم، فوت، میجلی، و مرداک با تجربۀ زیستۀ خود و حساسیت به مسائل اخلاقی و وجودی مسیری متفاوت برگزیدند.
این کتاب به‌نوعی بازنویسی تاریخ فلسفه است: تاریخ فلسفۀ تحلیلی قرن بیستم معمولاً بر مردانی چون راسل، مور، آیر، یا کارنپ تمرکز دارد و تصویرِ فلسفه‌ای زبان‌شناختی و ضد متافیزیک ارائه می‌دهد. اما Metaphysical Animals نشان می‌دهد که در همان زمان، جریانی دیگر شکل گرفته است: جریانی که متافیزیک، اخلاق، و تجربۀ زیستۀ انسان را دوباره به مرکز فلسفه بازگرداند.
۲. سبک و ساختار کتاب
کتاب بیش‌تر به شیوۀ روایی ـ زندگی‌نامه‌ای نوشته شده است. نویسندگان با جزئیات فراوان از فضای آکسفورد زمان جنگ، روابط دوستانه، و گاه رقابت‌آمیز این چهار زن و نیز تجربه‌های زیستی آنان سخن می‌گویند. همین امر کتاب را برای خوانندگان غیرمتخصص جذاب می‌کند، هرچند گاهی باعث می‌شود تحلیل فلسفی به عمق لازم نرسد. کتاب ساختاری تقریباً تاریخی و با توالی زمانی دارد: از پیش از جنگ، دوران جنگ، پس از جنگ، تا دهۀ ۱۹۵۰. این ترتیب زمانی اجازه می‌دهد تأثیر وقایع بیرونی (مثل جنگ، مرگ، فجایع) بر زندگی و اندیشۀ فیلسوفان دیده شود.
دیباچه:
کتاب از همان ابتدا با صحنه‌ای تکان‌دهنده آغاز می‌شود: دانشگاه آکسفورد (در سال ۱۹۵۶) تصمیم گرفته است درجۀ افتخاری خود را به هری ترومن، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، اعطا کند؛ کسی که دستور بمباران اتمی هیروشیما و ناکازاکی را صادر کرد. در میانۀ این فضای پرزرق‌وبرق و آیینی، الیزابت انسکوم با صلابت بسیار به مخالفت برمی‌خیزد. او با صراحت می‌گوید که این عمل توهینی اخلاقی است، زیرا کسی که فرمان کشتار عمدی هزاران بی‌گناه را داده است شایستۀ هیچ افتخاری نیست. این صحنه به‌مثابۀ اعلام موضعی بنیادین است: فلسفه اگر زنده باشد، باید دربرابر قدرت، خشونت، و تصمیم‌های سیاسیِ مرگ‌بار بایستد، نه این‌که به تحلیل‌های زبانی فروکاسته شود.
این دیباچه به خواننده نشان می‌دهد که چرا و چگونه فلسفه برای نسلی از زنان فیلسوف به پرسشی حیاتی بدل شد: فلسفه چه نسبتی با حقیقت، مسئولیت، و زندگی دارد؟ در دل این سؤال است که روایت زندگی و اندیشۀ انسکوم، فیلیپا فوت، مری میجلی، و آیریس مرداک روایت می‌شود؛ چهار فیلسوفی که در میان ویرانی‌های جنگ جهانی دوم، در دل بحران‌های اخلاقی و سیاسی قرن بیستم، راهی تازه برای فلسفه گشودند.
فصل‌های کتاب:
کتاب در طول فصل‌هایش مسیر شکل‌گیری این نگاه را بازگو می‌کند: از ورود آنان به آکسفورد در سال‌های پیش از جنگ و تجربۀ تحصیل در بحبوحۀ بمباران‌ها، تا یافتن زبان و جسارت فلسفی در مواجهه با بی‌عدالتی‌ها و رسیدن به نقطه‌ای که فلسفه‌شان نه یک فعالیت دانشگاهی صرف، بلکه واکنشی به جهان زنده و پرخطر اطرافشان بود. نویسندگان درطی فصل‌های کتاب نشان می‌دهند که چگونه فلسفۀ اخلاق و متافیزیک در دست این زنان به چیزی بدل شد که با زندگی روزمره و انتخاب‌های واقعی انسان‌ها آمیخته است.
هر فصل، علاوه بر روایت زندگی، صحنه‌ای برای مکالمۀ فلسفی نیز فراهم می‌آورد: مواجهه با استادان و جریان‌های غالب فکری، بررسی پرسش‌های کلان اخلاقی و متافیزیکی، و نحوۀ پاسخ به بحران‌هایی که زندگی و تاریخ بر این فیلسوفان تحمیل می‌کند این ترکیب روایت شخصی و تأمل نظری باعث می‌شود کتاب چیزی فراتر از یک زندگی‌نامۀ فلسفی باشد و روایتی از تولد دوبارۀ فلسفه در قرن بیستم به حساب آید.
سخن پایانی:
سرانجام، در سخن پایانی، روایت دوباره به همان نقطۀ آغاز بازمی‌گردد: ماجرای «درجۀ ترومن»؛ اما اکنون، پس از خواندن داستان چهار زندگی و دهه‌ها تلاش فکری، معنای آن صحنه دگرگون می‌شود. این واکنش دیگر فقط اعتراض شخصی انسکوم نیست، بلکه نماد نوعی فلسفه است، فلسفه‌ای که از دل تجربۀ جنگ و رنج سر برآورده است. دیباچه و سخن پایانی هم‌چون دو قاب عمل می‌کنند: پرسش آغازین (آیا انسان‌ها در مواجهه با فجایع عظیم مسئولیت اخلاقی دارند و باید پاسخ‌گو باشند؟) در پایان دوباره تکرار می‌شود تا نشان دهد فلسفه در نگاه این زنان در زندگی ریشه دارد؛ پاسخی است به مسئولیت‌های انسانی در جهانی پر از خشونت، بحران، و انتخاب‌های دشوار.
۳. محوری‌ترین ایده‌ها
- انسان: حیوان متافیزیکی
عنوان کتاب برگرفته از این ایده است که انسان صرفاً حیوان ناطق (عاقل) یا موجودی بیولوژیکی نیست، بلکه موجودی است که ناگزیر پرسش‌های متافیزیکی و اخلاقی طرح می‌کند: معنای زندگی چیست؟ خیر و شر چیست؟ چه چیزی واقعاً ارزشمند است؟ پوزیتیویست‌ها این پرسش‌ها را «بی‌معنا» می‌دانستند، اما این چهار فیلسوف بر اهمیت و ارزش آنها تأکید دوباره کردند.
- اخلاق فضیلت
فیلیپا فوت، با بازگشت به اخلاق فضیلت ارسطویی، بنیان‌گذار موجی شد که امروز به‌عنوان «اخلاق فضیلت»6 شناخته می‌شود. به‌جای سنجش صرفِ پی‌آمدها یا وظایف صوری، او بر شکل‌گیری منش و فضائل انسانی تأکید داشت. مشهورترین ابزار تحلیلی او «مسئلۀ واگن برقی» است که هنوز هم در فلسفۀ اخلاق محل بحث است.
- نیت، عمل، و مسئولیت
الیزابت انسکوم در کتاب Intention نشان داد که فهم عمل انسانی بدون تحلیل نیّت و ساختار اخلاقی آن ممکن نیست. او اخلاق پی‌آمدگرای صرف را ناکافی دانست و بر پیوند میان اراده، نیت، و اخلاق تأکید کرد. این خط فکری هنوز در فلسفۀ عمل و اخلاق کاربرد دارد.
- انسان و طبیعت
مری میجلی فلسفه را معطوف به زیست‌شناسی و علوم طبیعی کرد و علیه «علم‌زدگی» هشدار داد. او معتقد بود که علم نمی‌تواند به‌تنهایی جای‌گزین پرسش‌های اخلاقی و متافیزیکی شود. در روزگار بحران‌های زیست‌محیطی، صدای میجلی بیش از پیش اهمیت یافته است.
- اخلاق، زیبایی، و تخیل
آیریس مرداک، فیلسوف و رمان‌نویس، فلسفه را با هنر و ادبیات پیوند زد. او باور داشت که اخلاق بدون تخیل، عشق، و توجه به «خیر مطلق» ناقص است. آثارش نشان می‌دهند که اندیشۀ فلسفی می‌تواند از مرزهای دانشگاهی فراتر برود و در قالب رمان و روایت زیسته بروز یابد.
۴. جمع‌بندی
حیوانات متافیزیکی زندگی‌نامه یا روایت شخصی نیست، بلکه کوششی است برای بازنویسی تاریخ فلسفۀ معاصر از زاویه‌ای دیگر. این کتاب نشان می‌دهد که فلسفه در قرن بیستم صرفاً به منطق و تحلیل زبانی محدود نبود، بلکه درکنار آن، این چهار فیلسوف زن صورت دیگری از فلسفه را پروراندند: فلسفه‌ای که پرسش‌های متافیزیکی و اخلاقی را جدی گرفت. اهمیت این کتاب در این است: بیرون کشیدن سهم زنان از حاشیه و نشاندن آن در متن روایت رسمی فلسفه. این اثر به ما یادآوری می‌کند که فلسفه از دل زندگی برمی‌خیزد و در رویارویی با مسئولیت‌ها و دشواری‌های انسانی رشد می‌کند و مؤثر واقع می‌شود؛ و همین نسبت ناگزیر میان اندیشه و زندگی است که ما را «حیوانات متافیزیکی» می‌سازد.
اشتراک‌گذاری